Στρατηγική προσέγγιση των τρόπων αξιοποίησης του ορυκτού μας πλούτου

Στρατηγική προσέγγιση των τρόπων αξιοποίησης του ορυκτού μας πλούτου.

(Ημερίδα Αλεξανδρούπολης, 8-12-12

Σαράντης Δημητριάδης: Ομότιμος καθηγητής Γεωλογίας, ΑΠΘ.

Δηλώνοντας εξ αρχής ότι δεν είμαι ειδικός σε στρατηγικές μελέτες, τολμώ παρόλα αυτά, ανταποκρινόμενος στην τιμή που μου έγινε να προσκληθώ στη παρούσα ημερίδα, να σταθώ ενώπιόν σας, οπλισμένος σε αντιστάθμισμα αφενός με ένα πλήθος εμπειριών από τη θητεία μου ως πανεπιστημιακού δασκάλου γεωλογίας, αφετέρου από τις εμπειρίες, τους προβληματισμούς και τα συμπεράσματα στα οποία με οδήγησε η μέχρι τώρα εμπλοκή μου στη θεωρητική διαμάχη αλλά και στη "μάχη πεδίου" για το θέμα των εξορύξεων χρυσού στη βόρεια Ελλάδα.

Η άποψη που θα καταθέσω λοιπόν είναι εντελώς προσωπική και τίθεται ενώπιόν σας για να υποβληθεί στη βάσανο της συζήτησης στα πλαίσια αυτής της ημερίδας.

Θα ήθελα αρχικά να επισημάνω πως δεν είναι σωστό να γίνεται αποσπασματικά συζήτηση για έναν επί μέρους αναπτυξιακό τομέα, χωρίς σε όλα τα στάδια της συζήτησης αυτής να λαμβάνεται απολύτως υπόψη και το σύνολο όλων των άλλων κλάδων και τομέων εκείνου του συνόλου που θα μπορούσε να ονομαστεί "εθνικός μας πλούτος". Όσο αυτονόητο είναι αυτό, άλλο τόσο παραμένει δυστυχώς ζητούμενο σε όλους τους αρχικούς σχεδιασμούς που αφορούν επιχειρηματικές και αναπτυξιακές δράσεις στη χώρα μας. Με την έννοια αυτή είμαι ευτυχής για τη συμμετοχή στη σημερινή συζήτηση του δασολόγου καθηγητή κ. Ζάγκα και του καθηγητή εδαφολογίας κ. Παναγιωτόπουλου, και θα ήταν ακόμα καλύτερα να είχαμε στη σημερινή συζήτηση και τη συμβολή ειδικών από τον γεωργικό, τον κτηνοτροφικό, τον τουριστικό τομέα, τον τομέα υγείας κ.λπ. Ελπίζω να υπάρξει σχετική ανταπόκριση από το ακροατήριο κατά τη συζήτηση που θα επακολουθήσει. Επειδή τίποτα δεν είναι αυτόνομο και όλα τα μέρη ενός συστήματος, όπως είναι και αυτό που ονομάζουμε "κράτος" συνδέονται στενά μεταξύ τους.

Μιλώντας για ανάπτυξη και αξιοποίηση εθνικών πόρων, να θυμίσω πως υπάρχουν βέβαια τα γενικά και ειδικά ρυθμιστικά και αναπτυξιακά σχέδια και προγράμματα κατά Περιφέρεια, αλλά αυτά εκπονούνται ως γενικά πλαίσια και έχουν σε σημαντικό βαθμό ενσωματωμένες προσεγγιστικές παραδοχές και αυθαίρετες ως ένα βαθμό προβλέψεις. Σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να υποκαταστήσουν μια σε βάθος αλλά και σφαιρική μελέτη που θα πρέπει να γίνεται για κάθε μία προτεινόμενη αναπτυξιακή ή επιχειρηματική δράση, στο χρόνο (πριν το χρόνο ακριβέστερα) που αυτή πρόκειται να υλοποιηθεί, υπό την επίβλεψη της Πολιτείας και από ανεξάρτητους πάντοτε φορείς.

Ανεξάρτητα από το εάν η τελική επιχειρηματική δράση σε ένα τομέα, ας πούμε αυτόν που αφορά τον ορυκτό πλούτο, πραγματοποιηθεί από ιδιωτικό φορέα, ο αρχικός σχεδιασμός, η έρευνα (τουλάχιστον ως ένα προχωρημένο της στάδιο) και η όλη διαδικασία μέχρι την τελική απόφαση υλοποίησής του θα πρέπει να γίνεται από την Πολιτεία, πριν την εμπλοκή των ιδιωτικών φορέων. Αυτό εξασφαλίζει αφενός τη λεπτομερή και ισορροπημένη εκτίμηση όλων των προβλέψιμων εμπλεκόμενων παραγόντων, αφετέρου την αβίαστη, ελεύθερη, πλήρη, ειλικρινή και αντικειμενική πληροφόρηση της τοπικής κοινωνίας επί του έργου και την, κατόπιν στάθμισης από την ίδια την κοινωνία, αποδοχή ή μη της προχώρησης του έργου. Έτσι ώστε, όταν έρθει η ώρα να γίνει ο δημόσιος διαγωνισμός ανάθεσης του σχετικού έργου, όλες οι παράμετροί του να έχουν σταθμιστεί, η έγκριση της τοπικής κοινωνίας να είναι δεδομένη, και το μόνο που θα απομένει θα είναι ο έλεγχος της επάρκειας των προσφορών και των περιβαλλοντικών δεσμεύσεων που οι ενδιαφερόμενοι ιδιώτες θα καταθέσουν.

Με τον τρόπο αυτόν η τοπική κοινωνία συζητά μόνο με τους εκπροσώπους της Πολιτείας, όχι με τους εκπροσώπους των ιδιωτικών εταιρειών. Δεν υπάρχει καμία ανάγκη και λογική σε ένα ευνομούμενο κράτος οι τοπικές κοινωνίες να συνδιαλέγονται με ιδιωτικές εταιρείες. Από αυτήν την κακή πρακτική ξεκινούν όλα τα προβλήματα διχασμού της κοινωνίας για τέτοια θέματα.

Η Πολιτεία οφείλει να καλέσει τους ιδιώτες επενδυτές για διαπραγμάτευση, από θέση ισχύος εννοείται πάντοτε και απαραίτητα, μόνον όταν έχει πείσει την τοπική κοινωνία για την αξία της υλοποίησης και έχει τη σύμφωνη γνώμη της. Ο φόβος ότι οι τοπικές κοινωνίες πάντοτε αντιδρούν είναι το άλλοθι όσων δεν έχουν πειστικά επιχειρήματα. Και η Πολιτεία οφείλει να έχει τέτοια σε κάθε περίπτωση. Εννοείται πως η απαίτηση για την εφαρμογή των βέλτιστων τεχνικών σε όλα τα στάδια ενός σχεδιαζόμενου έργου είναι αυτονόητα αναγκαία, αλλά όχι από μόνη της ικανή για να κλίνει την πλάστιγκα υπέρ της πραγματοποίησής του.

Θα πρέπει τέλος, οι όποιες επιτροπές παρακολούθησης και ελέγχου της τήρησης των περιβαλλοντικών όρων, όταν και εάν υπάρξει υλοποίηση του έργου, να ορίζονται από την τοπική κοινωνία, σε συμφωνία βέβαια με την Πολιτεία και να είναι εντελώς ανεξάρτητες από την ιδιωτική εταιρεία που πρόκειται να εκτελέσει το έργο (ασφαλέστατα να μην χρηματοδοτούνται από αυτήν, όπως δυστυχώς συμβαίνει στη χώρα μας) και να λογοδοτούν στην τοπική κοινωνία και στην Πολιτεία.

Δεν είναι δυνατόν η βαρύνουσα παράμετρος για την έγκριση μεγάλων έργων, όπως τα εξορυκτικά και μεταλλευτικά, να είναι το ιδιωτικό επιχειρηματικό κέρδος και οι εξ αυτού αναμενόμενες φορολογικές επιστροφές. Θα πρέπει να είναι το συνολικό, και κατά γενική παραδοχή αποδεκτό, κοινωνικο-οικονομικό και περιβαλλοντικό κέρδος.

Ας μη ξεχνάμε ότι το αδιατάρακτο περιβάλλον καθαυτό, όπως η πάνσοφη φύση το διαμόρφωσε στη διάρκεια εκατομμυρίων χρόνων, είναι ένα από τα σημαντικότερα κεφάλαια του εθνικού μας πλούτου. Συνηθίζω σ' αυτούς που ξεχνούν αυτήν την αλήθεια να θέτω το ερώτημα αν μπορούν να εκτιμήσουν την αξία ενός βουνού (έστω αποτιμώντας την και μόνο χρηματικά). Ουδέποτε έχω λάβει απάντηση επ' αυτού. Η λαϊκή σοφία πάντως θα απαντούσε χωρίς δισταγμό: είναι ανεκτίμητη. Αν αγνοήσουμε λοιπόν ή υποτιμήσουμε τον παράγοντα αυτόν, αργά ή γρήγορα θα το πληρώσουμε ακριβά.

Το στάδιο της πλήρους εκτίμησης όλων των περιβαλλοντικών επιπτώσεων ενός εξορυκτικού ή μεταλλευτικού έργου, πριν την ανάθεση υλοποίησής του, -στάδιο που προβλέπεται εξάλλου και από σχετικές κοινοτικές οδηγίες-, θα πρέπει να είναι κομβικό και αποφασιστικό.

Είναι λάθος είτε η πλήρης παράκαμψή του, όπως στην πράξη συμβαίνει στη χώρα μας, είτε η υποτυπώδης και για τα μάτια δήθεν εφαρμογή του. Δεν πρέπει το αποφασιστικό στάδιο να είναι η έγκριση από την Πολιτεία μιας ΜΠΕ που, όσο πλήρης και να φαίνεται, δεν έχει τα εχέγγυα της αντικειμενικότητας, αφού, όπως έχουν τώρα τα πράγματα, συντάσσεται κατ' ανάθεση και με χρηματοδότηση του ήδη προκριμένου από την Πολιτεία ιδιωτικού φορέα υλοποίησης ενός έργου. Και είναι βέβαια λάθος να καλείται εκ των υστέρων η τοπική κοινωνία να συζητήσει, και μάλλον εκβιαστικά πιεζόμενη εντός ασφυκτικών μάλιστα χρονικών πλαισίων να εγκρίνει, ή έστω υπομείνει, την υλοποίηση της μελέτης αυτής, στη σύνταξη της οποίας δεν έχουν καθόλου ληφθεί υπόψη οι τυχόν παρατηρήσεις, ενστάσεις και προτάσεις της.

Ένα από τα μεγάλα μειονεκτήματα των ΜΠΕ που συντάσσονται κατ' ανάθεση των μεταλλευτικών εταιρειών, εκτός  από το αμφισβητήσιμο της αντικειμενικότητας των συμπερασμάτων τους, είναι και η ευχέρεια που έχουν να ορίσουν με μεγάλο βαθμό αυθαιρεσίας την υφιστάμενη σε μια περιοχή κατάσταση πριν την όποια επέμβαση. Αυτό το τελευταίο σαφέστατα θα πρέπει να είναι υποχρέωση της Πολιτείας.

Ερχόμενος πλησιέστερα στο κυρίως θέμα της σημερινής συζήτησης, θα έλεγα ότι κυρίαρχη θέση θα πρέπει να έχει το δόγμα πως η εκμετάλλευση του ορυκτού μας πλούτου πρέπει να σκοπεύει στην μετά την εξόρυξη κατά το δυνατό χρήση του εντός της χώρας και όχι στην πώλησή του, όσο και αν το δεύτερο φαντάζει σήμερα σωτήριο στα μάτια κάποιων απελπισμένων από την τωρινή κρίση.

Υποστηρίζω δηλαδή, πως η προβαλλόμενη σήμερα ως σωτήρια παραχώρηση εκμετάλλευσης άνευ όρων του ορυκτού μας πλούτου σε ιδιωτικές εταιρείες, ξένες κατά κύριο λόγο, είναι ασυγχώρητη και συνιστά μια σε συντομότατο χρόνο σπατάλη μη αναπληρούμενου εθνικού κεφαλαίου.

Δεν υποστηρίζω βέβαια πως το ελληνικό Δημόσιο είναι σε θέση σήμερα, ούτε και στο προσεχές μέλλον κατά την εκτίμησή μου, να εκμεταλλευτεί μόνο του τον ορυκτό πλούτο που η χώρα μας διαθέτει. Αυτός όμως δεν είναι λόγος για να τον ξεπουλά. Στερεί έτσι μια για πάντα από τις μέλλουσες γενιές ένα παραγωγικό κεφάλαιο που θα μπορούσε με ορθολογικό τρόπο, που θα προσέγγιζε την αειφορικότητα, με άλλες, ίσως πιο φιλικές προς το περιβάλλον μεθόδους, να αποτελέσει τη βάση εγχώριων βιομηχανικών μονάδων που δεν θα χρειάζεται να εισάγουν από το εξωτερικό τις απαραίτητες πρώτες ύλες για τη λειτουργία τους. Επίσης, η διαθεσιμότητα του εγχώριου αυτού κεφαλαίου, του ορυκτού πλούτου δηλαδή, αντί της ληστρικής ουσιαστικά αφαίρεσης και φυγάδευσής του στο εξωτερικό, μπορεί να καθορίσει τις κατευθυντήριες γραμμές για το σχεδιασμό μιας μελλοντικής και μακρόπνοης εγχώριας βιομηχανικής ανάταξης. Και βέβαια, οι κατευθυντήριες αυτές γραμμές δεν θα καθορίζονται από το δόγμα: "πάρτε τα όλα, όσα έχουμε, όσο-όσο, άμεσα και με όποιο περιβαλλοντικό και κοινωνικό κόστος".

Θα σταθμίζεται αυστηρά π.χ., λαμβάνοντας υπόψη όλους ανεξαιρέτως τους παράγοντες που παίζουν καθοριστικό γι' αυτό τρόπο, κατά πόσο μπορεί να συμφέρει ή όχι η εξόρυξη ενός διαθέσιμου στο υπέδαφος ορυκτού πόρου, σήμερα ή και στο μέλλον. Και στη στάθμιση αυτή θα λαμβάνεται σοβαρά υπόψη κατά πόσο μπορεί ο εξορυσσόμενος αυτός ορυκτός πόρος να χρησιμοποιηθεί τώρα ή ίσως στο μέλλον σε τοπικές μονάδες παραγωγής προϊόντων αν και όταν αυτές υπάρξουν. Ο δε ρυθμός εξόρυξης, εάν και εφόσον προκριθεί αυτή, θα συμβαδίζει με τον αργό οπωσδήποτε ρυθμό της εσωτερικής απορρόφησης.

Αυτή, η σαφώς ηπιότερη και χρονικά εκτεταμένη επέμβαση, σε αντίθεση με την υπάρχουσα ληστρική σημερινή, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως πραγματική αξιοποίηση, εφόσον βέβαια επιπρόσθετα θα συμβαδίζει αυστηρά με μια συνεχή, υπό την παρακολούθηση της Πολιτείας, σταδιακή και πλήρη αποκατάσταση των όποιων περιβαλλοντικών πληγών προκαλούνται.

Πολλά ακούμε τελευταία για τις σπάνιες γαίες. Οι ελαχιστότατες περιεκτικότητες των οποίων στα πολλά πετρώματα όπου συναντώνται επιβάλλουν μεγάλης κλίμακας και εξαιρετικά βλαπτικές για το περιβάλλον εξορυκτικές επεμβάσεις, όμοιες και χειρότερες ακόμα από αυτές για την εξόρυξη χρυσού, αλλά και περίπλοκες μεταλλουργικές διεργασίες που παράγουν επίσης τεράστιες ποσότητες τοξικών καταλοίπων. Για το λόγο αυτό, παρόλο που η παρουσία σπάνιων γαιών σε κοινά πετρώματα έχει διαπιστωθεί σε πάρα πολλές χώρες, εξορυκτικές επεμβάσεις αποτολμούνται μόνο στις πιο υπανάπτυκτες από αυτές, εκεί όπου το περιβάλλον και οι τοπικοί πληθυσμοί δεν υπολογίζονται καθόλου. Αν λοιπόν συμβεί να έχουμε εκμεταλλεύσιμα αποθέματα σπάνιων γαιών, πράγμα καθόλου βέβαιο -να το ξεκαθαρίσω, καλά είναι να τα αφήσουμε και αυτά για μελλοντική αξιολόγηση και ίσως, υπό άλλες τεχνολογικές μεθόδους και διαδικασίες, και για πιθανή ίσως τότε χρήση. Σήμερα, η όποια σκέψη για εξόρυξη σπάνιων γαιών στην Ελλάδα θα πρέπει να αποκλειστεί. Όπως θα πρέπει να αποκλειστεί η οποιαδήποτε σκέψη και προσπάθεια για καθορισμό Ειδικών Οικονομικών Ζωνών στη βόρεια Ελλάδα που θα έχουν κύριο στόχο τις εξορυκτικές και μεταλλευτικές δράσεις. Οι μακροχρόνιες αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον σε μια τέτοια περίπτωση και η καταστολή άλλων εναλλακτικών και φιλικότερων προς το περιβάλλον αναπτυξιακών δραστηριοτήτων θα είναι δραματικές.

Θα ήθελα τελειώνοντας τη σύντομη αυτή εισήγησή μου να συνοψίσω αυτό που κατά τη γνώμη μου θα έπρεπε να αποτελεί δόγμα σε ό,τι αφορά την αξιοποίηση του ορυκτού μας πλούτου:

Η δια της μελέτης εκτίμησης των περιβαλλοντικών επιπτώσεων πλήρης αξιολόγηση όλων των παραμέτρων του κάθε εξορυκτικού ή μεταλλευτικού εγχειρήματος πρέπει να γίνεται από την Πολιτεία, μέσω ανεξάρτητων φορέων, και πριν την όποια απόφαση για προκήρυξη διαγωνισμού κατακύρωσης της ανάθεσης για εκμετάλλευση σε ιδιώτες. Κατά την αξιολόγηση αυτή θα γίνεται εξαντλητική και ειλικρινής διαβούλευση με την τοπική κοινωνία επί όλων των πτυχών του εγχειρήματος. Η απόφαση της τοπικής κοινωνίας θα είναι αποφασιστικής σημασίας και η υλοποίηση του έργου θα προχωρά μόνον εφόσον υπάρχει η σχετική έγκρισή της. Μόνον τότε η Πολιτεία θα μπορεί να προχωρήσει σε προκήρυξη διαγωνισμού ανάθεσης της υλοποίησης του έργου. Η ΜΠΕ που στη συνέχεια θα εκπονείται από την πλειοδοτήσασα ιδιωτική εταιρεία θα πρέπει απλά να συγκεκριμενοποιεί τους τρόπους συμμόρφωσης με τις επιταγές της προηγηθείσας μελέτης εκτίμησης των περιβαλλοντικών επιπτώσεων.

Είναι περιττό να τονίσω την ανάγκη αλλαγής του μεταλλευτικού κώδικα και την καθιέρωση σημαντικών μεταλλευτικών δικαιωμάτων (royalties) υπέρ του Δημοσίου, για όσο καιρό η χώρα μας θα αδυνατεί να εκμεταλλευτεί μόνη της τον ορυκτό της πλούτο.

Η εκμετάλλευση του ορυκτού πλούτου της χώρας θα πρέπει να είναι ήπια και απαρέγκλιτα φιλική προς το περιβάλλον, να σέβεται την αειφορία άλλων συστατικών του εθνικού μας πλούτου, όπως είναι η επάρκεια και η καλή ποιότητα των υδατικών αποθεμάτων, η γεωργία, η κτηνοτροφία, τα φυσικά τοπία, η πανίδα, η χλωρίδα, τα δάση, οι αρχαιολογικοί τόποι, ο τουρισμός, ο τρόπος διαβίωσης και οι παραδόσεις των τοπικών πληθυσμών κ.λπ. Να προγραμματίζεται δε έτσι ώστε να γίνεται σε μεγάλο βάθος χρόνου και να σκοπεύει στην κατά το δυνατόν χρήση ή κατανάλωση των παραγόμενων προϊόντων εντός της χώρας, ώστε να συντελεί στην ανάπτυξη εγχώριων βιομηχανικών μονάδων.

Θα ήθελα να προσθέσω τελειώνοντας, εκτός ίσως του κυρίου θέματος, αλλά σε συνάφεια με αυτό, πως παράλληλα με τις προσπάθειες αξιοποίησης του υπόγειου ορυκτού μας πλούτου, θα πρέπει να γίνει από την Πολιτεία μια πολύ πιο έντονη εκστρατεία για την μέγιστη δυνατή ανακύκλωση των μετάλλων. Τα χρησιμοποιημένα μέταλλα αποτελούν και αυτά ένα σημαντικό μέρος του εντός της χώρας μας υπάρχοντος και διαθέσιμου ορυκτού πλούτου και η σωστή αξιοποίησή τους μπορεί να περιορίσει σημαντικά την αναγκαιότητα για νέες εξορύξεις.